Die Nylstroom konsentrasiekamp

Gedurende September 1901 is die kamp verskuif. Die huidige grond van die Laerskool Eendracht (Eenheid) is vandag op die grond waar die konsentrasiekamp toe gestaan het. Die superintendent, Duncan, het die tente in netjies rye laat opslaan in die hierdie nuwe kamp. In November, het 1275 mense in die tente gebly en 577 in die dorp - 'n totaal van 1852 mense.

Daar is 'n paar dinge wat ons van die kamp weet. Soos die ander konsentrasiekampe het dit 'n hospitaal gehad. Die Boere-mense was maar altyd skrikkerig vir hierdie kampe - hoofsaaklik omdat so baie van hulle mense daar gesterf het. Eers in Oktober 1901 word gemeld dat die mense minder bang vir die hospitaal was. Hierdie hospitaal het onder andere 'n matrone en 5 Boeredogters gehad wat daar gewerk het.

Rantsoene was, ook soos in ander meeste kampe, ontvang vanaf 'n venstertjie van 'n gebou. Vleis was skaars gewees, en wanneer dit wel beskikbaar was, was die kwaliteit daarvan bedenklik. Die slagplek was net buite die kamp gewees.

Om brood te kan bak, het die kampowerheid oonde rondom die kamp gebou vir die doel.

Swart bediendes was wel in die kamp toegelaat, maar hulle het nie rantsoen ontvang nie. Die gesin by wie hulle in diens was, moes dus uit hulle eie rantsoen die bediendes versorg.

Vir die verwydering van vullis uit die kamp, was goeie voorsiening voor gemaak. Rondom die kamp was drie steenhouers gebou en deur die middel van die kamp was ysterdromme gewees wat tweemaal per dag leeggemaak was.

Die mans wat in die kamp was het hout gekap teen 'n vergoeding van 1 shilling en 6 pennies per dag asook 1 pond vleis. Die hout wat deur die ongeveer 50 man gekap was, is per trein na Pretoria vervoer per trein. Van daar af is die hout na die ander konsentrasiekampe vervoer. Aangesien hout nie in tekort was nie, was kiste in die kamp gemaak. 'n Gedeelte van die tronk was as lykshuis gebruik gewees.

Vir die dogters in die kamp was daar kleremaak-lesse gewees om hulle besig te hou en vir die seuns was daar een skoenmaker, wat die kinders opgelei het om skoene te maak. Ongelukkig was leer beperk gewees.

Wanneer navsorsing gedoen word oor die konsentrasiekampe word baie gebruik gemaak van die verslae van die Kampsuperintendente, die Ladies Commission se verslag en die verslae van die geneesheer Dr. Kendal Franks.

Die Ladies Commission meld dat die huise en ook die tente skoon gevind was. So ook die verslag van die Kampsuperintendent Kaptein Henry Cooke. Hierteen staan die verslag van Dr. Kendal Franks. Uit die trant en sarkastiese opmerkings uit sy verslag, kan moontlik afgelei word dat hy nie juis 'n hoë dunk van die Boere-mense gehad het nie.

Dr. Franks noem dat daar 62 mense in die tronk gewoon het, en dat dit oorbewolk en onnet was. Sy opmerking oor die biltong wat in die tronk opgehang was, laat 'n glimps van 'n glimlag wat die Boere-mense ken:

Verder noem Dr. Franks dat die tente onnet was, en dat in die algemeen die arm mense, se tente nie in goeie orde was nie. Wanneer ons die na die volgende aanhaling kyk blyk asof hy nie veel gedink het van die Boeremense nie. Die leser word hier aangeraai om self die opmerkings van Dr. Kendal Franks te oordeel:

Hierdie Dr. Franks, noem wel dat daar 'n kort tekort aan seep was. Dit moet ook sekerlik in gedagte gehou word wanneer die "vuil" genoem word.

Die Kampsuperintendent, kaptein Henry Cooke, meld dat die meeste mense gehawend, vuil en baie swak gekleed in die kamp aankom. Hierop brei hy uit en noem dat dit veral die families is wie mans nog op kommando was en wie self in die veld was. Om so lank in die veld agter die kommando's aan te trek kon nie maklik wees nie. Dat hulle nie lewensmiddele en klere op daardie stadium gehad het, word ondersteun deur Dr. Franks wat meld dat hy deur die plaaslike winkeltjie (Poynton's store) se boeke gegaan het en gevind het dat die inwoners klere, kampnoodsaaklike, kookware en luxuries, eerder as kos gekoop het. Ongelukkig noem hy nie wat die sogenaamde luxuries was nie. Dit bevestig egter dat van die mense wat in die kamp aangekom het, agter die kommando's en weg van die Engelse getrek het.

Alhoewel Dr. Franks vermeld hoe arm die mense van die distrik was, word tog ook genoem dat die Poynton Brothers winkel redelik goed geld gemaak het. Daar word genoem dat die winkel tussen 700 en 1300 Pond per maand gemaak het - 'n reledike winsgewende som vir daardie tyd.

Ten opsigte van geestelike be-arbeiding, het kerkdienste eers teen Oktober 1901 begin, en wel gelei deur op Sondae deur 'n diaken van die NG kerk. Dit ten spyte daarvan dat daar 3 kerke in die dorp was. Verdere navorsing is nodig om te bepaal of die kerke se ouderlinge en predikante aktief op militêre diens was en sodoende nie dienste kon behartig nie.

Op grond van die Ladies Commission se bevinding dat die area 'n malaria- en koorsgebied was, is besluit om die inwoners in Maart 1902 na die Irene konsentrasiekamp in Pretoria verskuif. Hierdie nuwe inkomelinge is toe Suid van die bestaande kamp, oorkant die Hennopsrivier geplaas. Daar is hulle ook in 'n aparte begrafplaas begrawe, maar is latere jare opgegrawe en in 'n massagraf herbegrawe in die Irene kamp se hoof begrafplaas.

Bronne:

1. Cd 819. 1901. Reports, &c. on the Working of the Refugee Camps in the Transvaal, Orange River Colony, Cape Colony and Natal.

2. Cd 853. Further Papers relating to the Refugee Camps in the Transvaal, Orange River Colony Cape Colony and Natal. (In continuation of [Cd. 819, 1901]).

3. Cd 893. 1902. Report on the Concentration camps in South Africa, by the Committee of Ladies.

4. Cd 902. Further Papers relating to the Working of the Refugee Camps in South Africa. (In continuation of [Cd. 902], 1902).

5. Reynolds, Celesté. 2013. Konsentrasiekampsterftes gedurende die Anglo-Boereoorlog. 1899-1902.

6. Grobler J., Grobler M. 2013. Vroue-Kampjoernaal. Die Konsentrasiekampe van die Anglo-Boereoorlog.

7. LSE (London School of Economics and Political Science) Library. British Concentration Camps in South Africa. https://www.flickr.com/photos/lselibrary/albums/72157661354163663/. Last visited 27 February 2024.    These photographs were inserted into Millicent Garrett Fawcett’s copy of ‘Report into the Concentration Camps of South Africa’ (1902). She led a women-only committee into the conditions in the camps set up by the British during the Second Boer War (11 Oct 1899 until 31 May 1902). The Committee consisted of Millicent Garrett Fawcett, Lady Knox, Dr Jane Waterston, Dr Ella Scarlett, Katherine Bereton (nurse), Lucy Dean (factory inspector).